Հայերեն Վիքիպեդիա՝ ստեղծման պատմությունը

Վիքիպեդիան աշխարհի խոշորագույն և ամենահայտնի ազատ հանրագիտարանն է, որը ձևավորվել է 2001 թվականին՝ Ջիմի Ուեյլսի և Լարի Սանգերի ջանքերով։ Այն ընդգրկում է տարբեր լեզուներով հոդվածներ, որոնք ստեղծվում են կամավորների կողմից և ազատորեն հասանելի են բոլորի համար։ Այն այժմ ներառում է ավելի քան 300 տարբեր լեզուների տարբերակներ, որոնցից մեկը հայերեն Վիքիպեդիան է։

Հայերեն Վիքիպեդիան կարևոր դեր է խաղում ինչպես հայերեն լեզվով տեղեկատվության տարածման, այնպես էլ ազգային մշակույթի և գիտելիքների պահպանման գործում։

Հոդվածների հեղինակները կամավորներն են։ Նրանք կոորդինացնում են իրենց ջանքերը համաձայն համայնքում ընդունված կանոնների և ուղեցույցների ու առանց առաջնորդների։

Վիքիպեդիայի ընդհանուր նկարագիրը

Այն լինելով ազատ խմբագրվող հանրագիտարան, հնարավորություն է տալիս յուրաքանչյուրին մասնակցել նյութերի ստեղծմանը և խմբագրմանը։ Այն հիմնված է ազատ մատչելիության գաղափարի վրա, ինչը նշանակում է, որ ցանկացած մեկը կարող է ստեղծել, խմբագրել կամ հեռացնել հոդվածներ՝ հաշվի առնելով քաղաքականությունն ու կանոնները։ Յուրաքանչյուր հոդվածի մեջ ընդգրկված են հղումներ և աղբյուրներ, որոնք հնարավորություն են տալիս հաստատել նյութի արժանահավատությունը։

Հիմնական սկզբունքներն են

• Նյութի չեզոքություն – հոդվածները պետք է ներկայացնեն փաստերը չեզոք, առանց որևէ կողմնակալության։
• Մատչելիություն – բովանդակությունը պետք է լինի ազատ և հասանելի բոլորի համար։
• Սխալների ուղղում – ցանկացած մեկը կարող է ուղղել սխալները և կատարել բարելավումներ։

Այս սկզբունքները Վիքիպեդիան դարձրել են աշխարհում ամենահաջողված տեղեկատվական հարթակներից մեկը։

Վիքիպեդիայի ստեղծման պատմությունը

Վիքիպեդիայի պատմությունն սկսվել է 2001 թվականի հունվարի 15-ին, երբ Ջիմի Ուեյլսն ու Լարի Սանգերը մեկնարկեցին նախագիծը։ Այն ի սկզբանե նպատակ ուներ ստեղծել Nupedia-ն՝ գիտականորեն հաստատված հանրագիտարան, որտեղ հոդվածները գրվում էին մասնագետների կողմից և անցնում էին ստուգման փուլ։ Սակայն Nupedia-ի գործելաոճը շատ դանդաղ էր։ Այդ պատճառով որոշվեց ստեղծել ազատ և բաց հանրագիտարան՝ վիքի տեխնոլոգիաներով, որտեղ հոդվածներ կարող էին ստեղծել ոչ միայն մասնագետները, այլև բոլոր կամավորները։

Անունը կազմված է վիքի (համագործակցական կայքեր ստեղծելու տեխնոլոգիա, հավայան վիքի բառից, որը նշանակում է «արագ») և հունարեն էնցիկլոպեդիա բառերից։ Նախագիծը նպատակ ունի տրամադրել ազատ, հավաստի և ստուգելի բովանդակություն, որը յուրաքանչյուրը կարող է փոփոխել և բարելավել։

Հանրագիտարանը աշխատում է վիքի համակարգչային ծրագրով և ունի բազմաթիվ քույր նախագծեր, ինչպիսիք են օրինակ Վիքիդարանը և Վիքիգրքերը։ Այն առաջնորդվում է հիմնարար սկզբունքներով, իսկ բովանդակությունը հրապարակվում է Creative Commons BY-SA արտոնագրի ներքո։ Այն կարելի է պատճենել և օգտագործել՝ պահպանելով սույն արտոնագրի պայմանները։ Ողջ տեղեկատվությունը ներկայացված է ազատ, առանց գովազդի և իր օգտագործողների անձնական տվյալների օգտագործման։

Այսպես ստեղծվեց Վիքիպեդիան, և այն արագ սկսեց աճել և զարգանալ։ Հոդվածների քանակը և որակը բարձրացավ տարիների ընթացքում, և շատ երկրներում այն սկսեց օգտագործվել որպես հիմնական տեղեկատվական աղբյուր։

Հայերեն Վիքիպեդիայի ստեղծումը

Ստեղծման գաղափարը ծնվել է մի քանի տասնամյակ առաջ՝ 2003 թվականին։ Դա մի կարևոր քայլ էր հայ ժողովրդի համար՝ հայկական մշակույթը և գիտելիքները հանրայնացնելու համար։ Հիմնական նպատակը եղել է հայերեն լեզվով տեղեկատվության մատչելիությունն ու տարածումը համացանցում, ինչը կարող էր խթանել հայերեն բովանդակության զարգացումը և պահպանել ազգային ինքնությունը։

Հայերեն Վիքիպեդիան իր գործունեությունը սկսել է համեմատաբար փոքր խմբով և քիչ քանակությամբ հոդվածներով, սակայն ժամանակի ընթացքում այն զգալիորեն աճել է և դարձել հայերեն լեզվով ամենահայտնի տեղեկատվական հարթակներից մեկը։

2007 թվականի սեպտեմբերին այն ուներ 285 անկախ լրիվ առանձին լեզվական տարբերակներ, որոնց իրականացման հովանավորը Վիքիմեդիա Հիմնադրամ հասարակական հիմնադրամն է։ Ավանդական հանրագիտարանային հոդվածների հետ մեկտեղ կան նաև ալմանախ, թերթեր և ներկա իրադարձություններ թեմաներ։ Ներկայումս Համացանցում ամենահաճախ այցելվող տեղեկատվական կայքերից մեկն է։ Օրական ամբողջ աշխարհից գրեթե 80 միլիոն մուտք է լինում այս կայքը։

Հայերեն Վիքիպեդիայի զարգացման հիմնական փուլերը

Հիմնադրման օրվանից ի վեր այն անցել է մի քանի կարևոր փուլեր՝ զարգացնելով իր տեխնոլոգիական և բովանդակային հարթակները։

Սկսնակ փուլ (2003-2005) – Այս ընթացքում Վիքիպեդիան ուներ ընդամենը մի քանի հոդված։ Հոդվածների մեծ մասը հիմնականում վերաբերում էր ընդհանուր թեմաների, ինչպիսիք են պատմությունը, աշխարհագրությունը, գիտությունը։

Աճի փուլ (2005-2010) – Այս տարիների ընթացքում հայերեն Վիքիպեդիան սկսեց արագ աճել՝ շնորհիվ բազմաթիվ ակտիվ խմբագիրների, որոնք սկսեցին լրացնել տարբեր բաժինները և հոդվածների թվաքանակը։ Այն սկսեց ընդգրկել մշակույթ, արվեստ, գրականություն և գիտություն թեմաների մասին նոր հոդվածներ։

Հասունացման փուլ (2010-2020) – Այս փուլում հայերեն Վիքիպեդիան դառնում է ավելի ամբողջական և կազմակերպված։ Ակտիվ խմբագիրների թիվը սկսում է ավելանալ, և հոդվածները դառնում են ավելի որակյալ։ Վիքիպեդիայի համակարգը զարգանում է՝ աջակցելով բազմատեսակ ֆունկցիաներ և մեթոդներ։

Ժամանակակից փուլ (2020-ից մինչ օրս) – Վիքին այս շրջանում հասել է իր զարգացման գագաթնակետին՝ ունենալով ավելի քան 100,000 հոդված։ Հոդվածների որակն ու քանակը զգալիորեն բարձրացել են՝ ընդգրկելով նոր թեմաներ, բաժիններ և բաժինների խորացումներ։

2024 թվականի դրությամբ հայերեն Վիքիպեդիան ունի ավելի քան 300,000 հոդված և մեծ ակտիվություն։ Հայաստանից և արտասահմանից խմբագիրները շարունակում են ամեն օր լրացնել և զարգացնել բովանդակությունը։ Այժմ այն ներառում է լայն սպեկտոր թեմաներ՝ պատմությունից մինչև ժամանակակից գիտություններ։

Վիքիպեդիան դարձել է ոչ միայն տեղեկատու հարթակ, այլև մշակութային ժառանգության պահպանման կարևոր գործիք։ Այն խթանում է հայագիտության զարգացումը, պատմական փաստերի պահպանությունը և ազգային ինքնության ճանաչումը։

Այն ունի մեծ դեր կրթության և գիտելիքի տարածման գործում։ Այն դարձավ մի հարթակ, որտեղ ուսանողները, հետազոտողները, դասախոսները և սովորական մարդիկ կարող են հեշտությամբ գտնել տեղեկություններ տարբեր թեմաների շուրջ։ Տվյալների հսկայական ծավալը և բազմազանությունը հնարավորություն են տալիս ստանալ բազմակողմանի գիտելիքներ՝ առանց գիրք գնելու կամ այլ աղբյուրներ փնտրելու։

Մասնավորապես հայերեն Վիքիպեդիան մեծ կարևորություն ունի՝ հայերենի լեզվական զարգացումը խթանելու համար։ Այն օգնում է զարգացնել հայերենի բառապաշարը, միևնույն ժամանակ ընդգրկելով նոր տեխնոլոգիաների ու ժամանակակից տերմինների օգտագործումը։

Վիքիպեդիայի հիմնական մարտահրավերները

Ինչպես յուրաքանչյուր համացանցային հարթակ, Վիքիպեդիան նույնպես ունի որոշ մարտահրավերներ, որոնք առնչվում են նյութերի որակին, չեզոքությանը և հուսալիությանը։ Օգտատերերի կողմից ստեղծված բովանդակությունը միշտ չէ, որ ստուգվում է մասնագետների կողմից, ինչն էլ կարող է հանգեցնել նյութերի անկանխատեսելի փոփոխությունների կամ սխալ տեղեկատվության տարածմանը։

Վիքիպեդիայի մեկ այլ կարևոր մարտահրավեր է խմբագիրների ակտիվության և հետաքրքրության նվազումը, ինչը կարող է ազդել նյութերի թարմացման և նոր հոդվածների ստեղծման վրա։ Սակայն հայերեն Վիքիպեդիան շարունակում է զարգանալ և լուծել այս խնդիրները՝ խթանելով ավելի ակտիվ խմբագրության մշակույթ։

Հայերեն Վիքիպեդիայի ապագայի հեռանկարները

Ապագայում հայերեն Վիքիպեդիան ունի մեծ ներուժ՝ զարգանալու և դառնալու ավելի հզոր տեղեկատվական հարթակ։ Հնարավոր է, որ տեխնոլոգիաների և արհեստական բանականության զարգացումը թույլ տա ստեղծել ավտոմատացված բովանդակություն, ինչը կնպաստի հոդվածների թվաքանակի և որակի աճին։

Վիքիպեդիան շարունակաբար խթանում է նաև երիտասարդների մասնակցությունը, ինչը մեծացնում է հայերեն բովանդակության մշակութային և գիտական արժեքը։ Այն կարող է դառնալ Հայաստանի կրթական համակարգի կարևոր բաղադրիչներից մեկը, իսկ հոդվածների որակի բարձրացումը կերաշխավորի տեղեկատվության հուսալիությունն ու մատչելիությունը։

Հայերեն Վիքիպեդիայի զարգացման խնդիրներն ու մարտահրավերները

Չնայած իր նշանակալից աճին և հաջողություններին, հայերեն Վիքիպեդիան դեռևս կանգնած է մի շարք մարտահրավերների առաջ, որոնք վերաբերում են ինչպես տեխնոլոգիական զարգացման, այնպես էլ բովանդակության պահպանման և որակի ապահովման հարցերին։ Ներկայացնենք այդ խնդիրներից մի քանիսը և հնարավոր լուծումները։

Խմբագիրների քանակի և ակտիվության խնդիրը

Վիքիպեդիան կախված է իր կամավոր խմբագիրներից, ովքեր ազատ ժամանակ են տրամադրում հոդվածներ ստեղծելու և բարելավելու համար։ Սակայն հայերեն Վիքիպեդիայի դեպքում խմբագիրների թիվը բավականին սահմանափակ է, և նրանց մեծ մասը հանդիսանում է ոչ կանոնավոր ակտիվ օգտատեր։ Սա նշանակում է, որ հաճախ հոդվածների թարմացումները և նոր նյութերի ստեղծումը կարող են հետաձգվել, և որոշ թեմաներ կարող են մնալ անլրացված կամ մասամբ մշակված։

Հոդվածների որակի ապահովում

Հոդվածների ստեղծման և խմբագրման գործընթացը բաց է բոլորի համար, ինչը կարող է բերել այնպիսի խնդիրների, ինչպիսիք են փաստերի սխալ մեկնաբանումը, աղբյուրների չարաշահումը կամ չհստակեցված տվյալների օգտագործումը։ Վիքիպեդիայի համար շատ կարևոր է լինել հուսալի և հավաստի տեղեկատվության աղբյուր, ուստի անհրաժեշտ է մշտապես վերահսկել հոդվածների որակը և ապահովել, որ դրանք համապատասխանում են ներկայիս քաղաքականությանը։

Յուրաքանչյուր այցելու կարող է խմբագրել հոդվածները, և շատերն են այդպես անում, թեև կարելի է ասել, որ բոլոր խմբագրումների գրեթե կեսն անում է օգտագործողների ընդամենը 2.5 %-ը։ Էջերը միշտ կարելի է խմբագրել, այնպես որ ոչ մի հոդված երբեք «վերջնական» կամ «ավարտված» չի լինում։ Բոլոր խմբագրումների 18 %-ն անում են չգրանցված, անանուն խմբագիրները։ Այն խմբագիրների համար, որոնք չեն գրանցվել, օգտագործողի անվան փոխարեն օգտագործվում է նրանց IP հասցեն, որը որոշակի թվային կոդ է, և մեծ ցանկության դեպքում վերծանելի է։

Փոքր համայնքների ներգրավման անհրաժեշտությունը

Հայերեն Վիքիպեդիան դեռևս չունի լայն համայնք, ինչպես որոշ այլ լեզուներով Վիքիպեդիաներ, ինչպիսիք են անգլերենը կամ ռուսերենը։ Սակայն հայկական սփյուռքը կարող է լինել շատ կարևոր և օգտակար գործոն այս խնդիրը լուծելու համար։ Շատ հայ համայնքներ արտերկրում մեծ ներդրում ունեն կրթական և մշակութային ոլորտներում, և նրանց մասնակցությունը Վիքիպեդիայի զարգացմանը կօգնի ավելացնել նյութերի բազմազանությունը և որակը։

Արդիական թեմաների պակաս

Չնայած հայերեն Վիքիպեդիան ընդգրկում է մի շարք թեմաներ, հաճախ նկատվում է, որ որոշ արդիական թեմաներ պակաս են ներկայացված կամ բացակայում են։ Սա վերաբերում է հատկապես նորագույն տեխնոլոգիաներին, գիտական հայտնագործություններին կամ գլոբալ փոփոխություններին։ Այստեղ անհրաժեշտ է շարունակական աջակցություն և խթանում ակտիվ խմբագիրների կողմից, որպեսզի այն լինի ժամանակակից և հետաքրքիր ընթերցողների համար։

Տեխնիկական ենթակառուցվածքների զարգացումը

Վիքիպեդիայի արդյունավետ աշխատանքն ու որակի բարձրացումը մեծապես կախված են նրա տեխնիկական ենթակառուցվածքներից։ Հայերեն Վիքիպեդիայի համար այս խնդիրը նույնպես կարևոր է, քանի որ անհրաժեշտ են ավելի զարգացած գործիքներ, որոնք թույլ կտան ավելի հեշտությամբ մշակել բովանդակությունը, ավելացնել ինտերակտիվ հարթակներ և աջակցել օգտատերերին բովանդակության ստեղծման գործընթացում։

Կան մի շարք չգրված կանոններ կամ վարվելակարգեր, որոնց հետևում է ամբողջ Վիքի հասարակությունը, ինչպես օրինակ ընդունված չէ ստորագրել հոդվածների տակ, բացի հղումներ անելուց և նամակներից։

Կայքը կառուցվում է այն գաղափարի հիման վրա, որ նրա բոլոր հոդվածները պետք է գրվեն չեզոք տեսակետից։ Չեզոք տեսակետ նշանակում է գաղափարներն ու փաստերն արծարծել այնպես, որ շարադրման հետ կարողանան համաձայնել և՛ համակարծիք, և՛ տարակարծիք կողմերը։

Հայերեն Վիքիպեդիայի ազդեցությունը հայ հասարակության վրա

Վիքիպեդիան մեծ ազդեցություն է թողնում հայ հասարակության մեջ՝ հատկապես կրթության և տեղեկատվության մատչելիության տեսանկյունից։ Հայերեն Վիքիպեդիան դարձել է շատ կարևոր աղբյուր՝ ուսանողների, դասախոսների, գիտնականների և հասարակության լայն շերտերի համար։

Կրթության մատչելիություն

Հայաստանում և արտասահմանում հայերեն լեզվով որակյալ կրթական նյութերի մատչելիությունը հաճախ սահմանափակ է։ Այս առումով Վիքիպեդիան ծառայում է որպես կարևոր կրթական ռեսուրս, որն օգնում է ուսանողներին և սովորողներին գտնել տեղեկատվություն առանց մեծ ջանքերի։ Բացի այդ, այն ուսուցիչներին և դասախոսներին տրամադրում է լայն ընտրություն աղբյուրներ, որոնք կարող են օգտագործվել դասավանդման գործընթացում։

Մշակութային ժառանգության պահպանում

Հայերեն Վիքիպեդիան կարևոր դեր է խաղում հայ մշակութային ժառանգության պահպանման հարցում։ Այն հոդվածները, որոնք վերաբերում են հայկական պատմությանը, մշակույթին, արվեստին և այլ ազգային արժեքներին, հնարավորություն են տալիս պահպանել այս գիտելիքները և փոխանցել դրանք հետագա սերունդներին։

Տեղեկատվական անկախություն

Հայերեն Վիքիպեդիան ապահովում է հայերեն լեզվով ազատ տեղեկատվության հասանելիություն, ինչը խիստ կարևոր է տեղեկատվական անկախության տեսանկյունից։ Բովանդակության հայերեն մատչելիությունը թույլ է տալիս հայալեզու ընթերցողներին ստանալ իրենց համար կարևոր տեղեկություններ՝ առանց օտարալեզու աղբյուրներից կախված լինելու։

Համայնքի համախմբում

Խմբագրական համայնքը համախմբում է տարբեր մարդկանց, ովքեր ունեն ընդհանուր նպատակ՝ ստեղծել և տարածել հայերեն լեզվով որակյալ նյութեր։ Այս համայնքը նպաստում է ինչպես գիտելիքի տարածմանը, այնպես էլ հայախոս համայնքի միավորմանը՝ աշխարհի տարբեր ծայրերում գտնվող հայերի միջև։

Վիքիպեդիայի դերը ապագայի տեղեկատվական դարաշրջանում

Համացանցի արագ զարգացմանը զուգահեռ այն կարող է դառնալ ավելի ազդեցիկ և լայն օգտագործվող հարթակ։ Մասնավորապես, հայերեն Վիքիպեդիան կարող է լայնորեն կիրառվել նորարարական տեխնոլոգիաների միջոցով, օրինակ՝ արհեստական բանականության օգնությամբ ավտոմատացված հոդվածների մշակման կամ օգտագործողի համար հատուկ հարմարեցված բովանդակության տրամադրման միջոցով։

Հայերեն Վիքիպեդիայի ապագայի համար շատ կարևոր է նաև համագործակցությունը տեղական և միջազգային կրթական կազմակերպությունների հետ։ Բովանդակության որակի և քանակի բարձրացումը կարող է ապահովվել նաև միջազգային համատեղ նախագծերի միջոցով, որոնց շնորհիվ այն կարող է դառնալ գլոբալ տեղեկատվական ռեսուրս՝ մատչելի յուրաքանչյուրին։

Ավելին, այս հարթակը սովորաբար առաջարկում է տարբեր գործիքներ և ռեսուրսներ, որոնք թույլ են տալիս օգտատերերին կատարել բարելավումներ, ինչպես նաև հրավիրում է նոր մշակութային և գիտական զեկույցների հրապարակման։ Նման դինամիկ մոտեցումը օգնում է պահպանել տեղեկատվության արդիականությունը, ուստի այն շարունակում է մնալ վստահելի աղբյուր մարդկանց համար, ովքեր ցանկանում են ավելին իմանալ աշխարհում տեղի ունեցող իրադարձությունների մասին։

Որպեսզի այսպիսի հարթակները շարունակեն իրենց արդյունավետությունը, կարևոր է, որ օգտատերերը ակտիվորեն մասնակցեն, խմբագրեն և առաջարկեն նոր նյութեր: Սա չի միայն բարձրացնում տեղեկատվության որակը, այլ նաև նպաստում գիտելիքի ընդհանուր մակարդակի բարձրացմանը հասարակությունում:

Այսպիսով, հանրագիտարանային հարթակները ծառայում են որպես միավորող ուժ, որում գիտելիքը չի միայն փոխանցվում, այլ նաև զարգանում և փոխվում է, առնելով նոր շունչ ու կյանք:

Նշենք, որ գլխավոր գրասենյակը գտնվում է ԱՄՆ Կալիֆորնիա նահանգի Սան Ֆրանցիսկո քաղաքում։ Այն բաժին է կազմում Wikimedia Foundation-ին։ Այն հիմնադրվել է 2003 թվականին՝ որպես առանց շահույթի կազմակերպություն, և իր նպատակն է աջակցել անվճար տեղեկատվության տարածմանը ողջ աշխարհում։