Խեթեր. որտե՞ղ են անհետացել երկգլխանի արծիվին պաշտող հնագույն մարդիկ
Խեթերի իշխանությունը Հին աշխարհի քարտեզի վրա ամենաազդեցիկ ուժերից մեկն էր: Այստեղ է հայտնվել առաջին սահմանադրությունը, խեթերն առաջինն են օգտագործել մարտակառքերն ու երկրպագել երկգլխանի արծվին։
Խաղաղության թագավորություն
Խեթական պետությունը Հին աշխարհի ամենահզոր թագավորություններից մեկն էր, որը ձգվում էր Արևելյան Անատոլիայից մինչև Էգեյան ծով արևմուտքում և Սև ծովից հյուսիսում՝ գրեթե մինչև Լևանտ: Խեթական կայսրությունը կլանեց Միտանիի թագավորությունը, տիրեց հյուսիսային Սիրիային, գաղութացրեց Փոքր Ասիայի արևմտյան ծայրերը և մրցեց Եգիպտոսի հետ գերիշխանության համար:
Խեթերի գաղութատիրական և ագրեսիվ քաղաքականությունը բնութագրվում էր նրանով, որ նրանք ձգտում էին տարածքային հակամարտությունները լուծել ոչ թե ռազմական հաղթանակների, այլ դիվանագիտության միջոցով։ Հենց խեթերի և հարևան պետությունների վերնախավի ներկայացուցիչների միջև պայմանագրեր կնքելով Ալալախն ու Խալպան, Տարհունտասան և Կարքեմիշը միացվեցին պետությանը։
Գերմանացի պատմաբան Ֆրանկ Շտարկեն խեթերի մասին գրել է.
«Եթե խաղաղության ոչ մի պահանջ չօգնի, խեթերի թագավորը նախազգուշացրեց իր հակառակորդին. «Աստվածները կանցնեն իմ կողմը և գործը կորոշեն իմ օգտին»։
Խեթերը տուրք չէին վերցնում նվաճված հողերից և նույնիսկ հաճախ թողնում էին նախկին տիրակալին բռնակցված տարածքի իշխանության ղեկին՝ զրկելով նրան, անկախ քաղաքականություն վարելու իրավունքից։
Խեթական կայսրության ամենահզոր թշնամին Եգիպտոսն էր։ Ք.ա 1275 թվականին սիրիական Կադեշ քաղաքի մոտ տեղի ունեցավ ճակատամարտ Ռամզես II-ի զորքերի և խեթական Մուվաթալի II-ի բանակի միջև։ Այս ճակատամարտը պատմության մեջ առաջինն էր, որի նկարագրությունը մենք կարող ենք գտնել երկու պատերազմող կողմերի աղբյուրներում, և վերջին ճակատամարտը բրոնզի դարի պատմության մեջ՝ խեթերն արդեն օգտագործել են երկաթե զենքեր։
Երկարատև մարտը ոչ մեկի հաղթանակի չբերեց. Մուվաթալլին զինադադար առաջարկեց Եգիպտոսի փարավոնին, Ռամզեսը համաձայնեց։ Խեթական աղբյուրները ի վերջո հաղթանակը վերագրեցին խեթերին, իսկ եգիպտական աղբյուրները հաղթանակը վերագրեցին եգիպտացիներին։
Խեթերը գրավեցին Արզավան, Ահհիավան, Միսան, Վիլուսան և այլ նահանգներ Արևմտյան Անատոլիայում։ Բայց նվաճվածներն ապստամբեցին և հակախեթական կոալիցիայի մեջ մտան Էգեյան ծովի կղզիներում ապրող «ծովային ժողովուրդների» հետ։ 1200-ից 1190 թվականներին մ.թ.ա. նրանք հասան խեթերի մայրաքաղաք Հատտուսա։ Քաղաքը փոթորկվել էր։
Առաջին սահմանադրություն
Խեթերը շատ զգայուն էին իրավական հարցերի նկատմամբ, քանի որ կարծում էին, որ պայմանագրերը կնքվում են ոչ միայն մարդկանց միջև, այլև աստվածների առաջ։ Օրենքը խախտելը հավասարազոր էր աստվածներին վիրավորելուն: Խեթական օրենքները սուրբ էին, դրանք փորագրված էին երկաթի, արծաթի և ոսկու տախտակների վրա և պահվում էին տաճարներում։ Թագավորական պալատներ ուղարկվեցին միայն օրենքների կավե օրինակներ, որոնցով մենք այսօր կարող ենք դատել խեթերի իրավական համակարգը։
Խեթական օրենքներում շատ հետաքրքիր բաներ կան։ Այսպիսով, գրավված տարածքի տիրակալը պայմանագիր կնքեց «Խեթական երկրի» հետ։ Դա երկրի հետ է, այլ ոչ թե պետության տիրակալի։ Խեթերն ավելի շատ էին հարգում պետությունը, քան այն կառավարիչը, որը չի ղեկավարում երկիրը, այլ միայն ծառայում է նրան: Սա է Խեթական պետության և Հին աշխարհի արևելյան դեսպոտիզմների հիմնարար տարբերությունը։
Պատմությանը հայտնի առաջին սահմանադրությունը ստեղծվել է խեթերի կողմից՝ Թելեպինուի թագավորի հրամանագիրը (մ. Թագավորը երկրի միասնության խորհրդանիշն էր, տուլիան՝ ավագների խորհուրդը, նախարարների և գեներալների խորհուրդն էր, պանկուսը ռազմական խորհրդի անունն էր, որը ներառում էր կլանի անդամներ, բարձրաստիճան պաշտոնյաներ և մարտիկներ։
Պանկուսը կարելի է համարել նաև առաջին սահմանադրական դատարանը, որը վիճելի գործերով որոշում էր գահի իրավահաջորդության հարցերը և իր խոսքն ուներ հանցագործների համար պատիժներ ընտրելու հարցում։
Պանկուսն իր աշխատանքի սկզբունքներով կարելի է համեմատել գերմանական բանի հետ։ Իրավունքների բաժանումը, որը հաստատեց Թելեպինուն թագավորը, մնաց խեթական պետության մեջ երեք դար՝ մինչև դրա անկումը։
Առանց օրացույցի
Խեթական պետության պատմության լուրջ հետազոտությունները սկսվել են միայն 20-րդ դարում։ 1906 թվականին հայտնաբերվեց Հաթթի թագավորների Բողազքյոյի արխիվը, իսկ 1915-1916 թվականներին չեխ լեզվաբան Բեդրիխ Ահեղը վերծանեց խեթական գրությունը։
Պատմաբանների խնդիրն այն էր, որ խեթերը երբեք չեն հայտնել ճշգրիտ ժամկետներ: Թագավորների «քաջագործությունների աղյուսակներում» կան բազմաթիվ նշումներ «եկող տարվա համար», սակայն հաշվետվության տարին անհայտ է։ Խեթերը իրենց պատմությունը չէին հաշվում կոնկրետ կետից և չէին նշում իրենց տիրակալների թագավորությունը: Խեթական պետության ժամանակագրությունը մեզ հայտնի է նրա հարեւանների աղբյուրներից։
Կրոն
Խեթական կրոնը տեղական և պետական պաշտամունքների խառնուրդ էր։ Ամպրոպի աստված Թեշիբուն համարվում էր գերագույն աստված։ Նա պատկերված էր կայծակն ու կացինը ձեռքներին՝ եզների կողմից քաշված մարտակառքի տեսքով։
Խեթական աստվածների պանթեոնը ընդարձակ էր և կարող էր փոփոխվել՝ կախված այս կամ այն պաշտամունքի գերակայությունից։ Խեթերը նույնպես հարգում էին կենդանիների պատկերները։ Այսպիսով, հայտնի երկգլխանի արծիվը եկել է խեթերից:
Խեթերը ծառայություններ էին մատուցում ինչպես բաց երկնքի տակ գտնվող սրբավայրերում (ժայռերի սրբավայր Յազըլըքայայում), այնպես էլ տաճարներում։ Բողազքոյը հայտնաբերել է խեթական տաճարներից մեկի կիկլոպյան որմնադրությունը։
Լեզու
Խեթական կայսրությունում խոսվում էր ութ լեզու։ Պաշտոնական արարողությունների ժամանակ թագավորները խոսում էին խեթերեն և աքքադերեն, իսկ տեքստերը սովորաբար գրվում էին հուրիերենով։ Դպիրների օգտագործած բառարանները կազմվել են շումերական գրանշանների հիման վրա։
Արդեն հիշատակված չեխ լեզվաբան Բեդրիխ Գրոզնին 1915 թվականին ապացուցեց խեթական և լուվիական լեզուների հնդեվրոպական ծագումը։ Հետագա հետազոտությունները ցույց տվեցին, որ մ.թ.ա. 1-ին հազարամյակի Փոքր Ասիայի մի շարք այլ լեզուներ՝ լիկիերեն, կարիերեն, լիդիերեն, սիդետերեն, ծագել են հենց այդ լեզուներից։
Հետաքրքիր է, որ խեթական լեզվում գրեթե ամեն բառին նախորդում է «nu»-ը։ Եթե հանկարծ ասեք «լավ» որպես լրացնող բառ, կարող եք անդրադառնալ ձեր խեթական արմատներին:
Որտե՞ղ են անհետացել խեթերը:
Հարցը մնում է՝ որտե՞ղ անհետացան խեթերը։ Յոհան Լեմանը իր «Խեթեր. Հազար աստվածների ժողովուրդը» վարկած է տալիս, որ խեթերը գնացել են հյուսիս, որտեղ ձուլվել են գերմանական ցեղերի հետ։ Գերմանական ցեղերի նկարագրության մեջ Տակիտոսը հիշատակել է խեթերին։ Նա գրել է.
«Մյուս գերմանացիների համեմատ՝ խեթերը չափազանց շրջահայաց և իմաստուն են… Եվ այն, ինչ զարմանալի է և ընդունված միայն հռոմեացիների մոտ՝ իրենց ռազմական կարգապահությամբ, նրանք ավելի շատ ապավինում են առաջնորդին, քան բանակին»:
